't  Hoog Eiland

Een zoektocht naar aanleiding van een foto

Een aantal maanden geleden trok de prachtige foto van de familie Wolfert op www.hengstdijk.eu mijn aandacht (fig.1). De familie is blijkbaar met een luchtballon over het dorp gevlogen, want de foto toont een bovenaanzicht van de kerk met daarachter de pastorie. Het witte landschap op de foto, geeft aan dat het heeft gesneeuwd. Alleen rondom de pastorie ligt geen sneeuw. Hierdoor viel het mij op dat deze omgeven is door een gracht en dat het huis op een kleine verhoging staat (bergje). Eigenlijk niet zo vreemd als je weet dat de pastorie vroeger ook wel het ´t hoog eiland werd genoemd (fig.2).

Apart verschijnsel

Opeens besefte ik mij dat het heel bijzonder was omdat deze ‘verhogingen en bijbehorende grachten’ niet veel voorkomen in onze buurt. Ik besloot om er een aantal (oude) kaarten op na te slaan. In eerste instantie wilde ik namelijk weten of er daadwerkelijk een gracht aanwezig was. Een vluchtige blik op de huidige topografische kaart (1:25000) (fig.3) bevestigde al snel mijn vermoeden; rond de pastorie ligt een sloot rondom de pastorie.

Zoektocht

Ik zette mijn zoektocht voort. Ik wilde nu namelijk ook wel weten hoe oud de gracht was. Om dit uit te vinden, heb ik de eerste kadastrale minuut van Hengstdijk uit 1811-1832 (fig.4) bekeken. Hierop was ook een gracht te rond de pastorie. Deze afbeelding laat duidelijk zien dat de gracht hoefijzervormig is. De zuidkant van de gracht is rechthoekig, terwijl de noordkant rond is. Een goede kennis bood hulp. Hij liet mij een kaart zien uit de 17de eeuw (fig.5 afbeelding kaart everingenboek). Op deze kaart is de gracht al te zien. Hieruit kan ik dus concluderen dat de gracht minimaal 400 tot 450 jaar oud is.

Een vliedberg?

Ik vroeg mij af of er in Zeeland nog meer van dergelijke plaatsen waren. Zo kwam het dat ik een boek in handen kreeg over vliedbergen. Deze bergen zijn eigenlijk de Zeeuwse variant op wat in Friesland terpen wordt genoemd. Over deze vliedbergen is enkele jaren geleden een boek verschenen van de heer R. van Heeringen, waarin hij alle Zeeuwse bergjes heeft geïnventariseerd.

Bij het doorbladeren van dit boek kwam ik er al snel achter dat deze bergjes regelmatig in de buurt van een kerk liggen. Bijvoorbeeld de berg in Kloetinge, alleen mist hier een gracht. (fig.6) Na nog wat bladeren vond ik een berg in Biggekerke aan de Zoutlandseweg. (fig.7) Deze lag in de directe omgeving van de huidige kerk en had bovendien een gracht. De kadastrale kaart van 1832-1850 toont in het geval van Biggekerke een hoefijzervormige gracht zoals in Hengstdijk (fig.8). Als de Biggekerkse berg een vliedberg is, zie ik niet in waarom die van Hengstdijk dat niet zou zijn.
Deze ontdekking is best bijzonder voor onze omgeving. Oude kaarten geven weliswaar aan dat de bergen vroeger algemeen goed zijn geweest, tegenwoordig zijn er nog maar twee vliedbergen duidelijk te herkennen in het Zeeuws-Vlaamse landschap. Eén ligt er in Zaamslag en de andere ligt in Groede. Wat de Hengstdijkse vliedberg nog specialer maakt, is het feit dat hij nog steeds bewoond is. Dit komt, bij mijn weten, slechts zeer zelden voor.

Nu ik toch bezig was wilde ik achterhalen wie de eerste bewoners van ´t hoog eiland waren geweest. Ik moest hiervoor terug naar de kaart uit de 17de eeuw, het zogenaamde everinghenboek (fig.5). Hierin staat voor het eerst structureel aangegeven wie de eigenaar was, van welk stuk land. Volgens deze kaart was de pastorie in eigendom van de kerk. Wie er daadwerkelijk heeft gewoond, is niet duidelijk. Ikzelf vermoed de pastoor. Ik had de moed eigenlijk al opgegeven nog meer informatie te vinden toen ik van de eerder genoemde kennis een kaart voor ogen kreeg uit het begin van de 17de eeuw gemaakt door Visscher en Roman (fig. 9) (fig.10).

Of toch een stelle?

Op deze kaart staat een vermelding van een stelle van de heer Willant en Ian Neve (fig.9). Zoeken op google maakte duidelijk wat een stelle is; “Een stelle is een kunstmatige heuvel die gelegen is in een schorrengebied, vaak opgeworpen als vluchtheuvel voor schapen. Daarom staat er ook vaak een schaapskooi bovenop. Als er in de stelle een drinkput gegraven is, dan spreekt men van een hollestelle. De meeste stelles zijn te vinden in Zeeland, bijvoorbeeld in het Verdronken Land van Saeftinghe.”
Een stelle heeft dus een andere functie dan een vliedberg; in die zin dat het niet de bedoeling was er op te wonen. Wellicht moest ik mijn idee alsnog bijstellen en was onze vliedberg dus geen vliedberg maar een stelle. Na nog een keer goed kijken naar de kaart werd echter duidelijk dat deze stelle niet in de groote Hengstdijkpolder lag, maar in de Stoppeldijkpolder In plaats van het oplossen van het ene mysterie, zat ik er nu met twee. Ik had niet alleen een vliedberg zonder bewoner, maar ook een eigenaar zonder bekende stelle.

Ik heb nog een tijd verder gezocht maar de bewoner van ‘t hoog eiland heb ik nog nergens kunnen traceren. Waarschijnlijk wordt dit ook zoeken naar een speld in een hooiberg. Indien er een hele belangrijke persoon (bijvoorbeeld een ambachtsheer) zou hebben gewoond was het wellicht nog mogelijk geweest dit te achterhalen. Aangezien Hengstdijk nooit iemand van die statuur heeft gekend, denk ik dat het niet mogelijk is om de initiatiefnemer voor het opwerpen van deze vliedberg te achterhalen. Waarschijnlijk is het een hooggeplaatste boer geweest die hoog en droog wilde zitten op het moment het water het land overspoelde.

Bijna opgelost mysterie

Voor wat betreft het terugvinden van de verdwenen stelle in de Stoppeldijkpolder heb ik mogelijk meer succes gehad. Met behulp van het Actueel Hoogtebestand van Nederland (AHN) heb ik de Stoppeldijkpolder afgeschuimd, op zoek naar hoogteverschillen in het landschap. Op de plaats waar in de 17de eeuw een Stelle werd opgetekend, vond ik langs de Haven een ronde verhoging met een diameter van enkele meters (fig.11) Deze verhoging ligt nu nog maar 40 cm hoger dan de omgeving. Door het constant ploegen van het terrein zal het oorspronkelijke hoogteverschil wat oorspronkelijk wel enkele meters kan zijn geweest, teruggebracht zijn tot dit bescheiden verschil.
Als dit hoogteverschil daadwerkelijk de stelle van de heer Willant en Ian Neve is, dan heeft deze tussen het schorrengebied en de haven van Hulst gelegen. Aangezien een stelle wordt aangelegd om te fungeren als vluchtheuvel voor schapen, lijkt dit een logische plaats. Wellicht zijn Willant en Jan Neve boeren geweest uit de omgeving van Hengstdijk die met hun schapen door de schoren trokken en ten tijde van hoogwater een veilig heenkomen zochten op hun stelle.

Ik denk niet dat er nog veel meer informatie te vinden zal zijn over de historie van ´t hoog eiland, de heer Willant en Ian Neve of hun stelle maar mocht toch iemand hier nog informatie over hebben dan hoop ik dat die contact met mij zou willen opnemen.

Karel-Jan Kerckhaert ( kkerckhaert79@gmail.com )