Hengstdijk als bedevaartsoord

Hengstdijk als bedevaartsoord artikel 7 februari 2009

Introductie
Sinds de parochiestichting in 1161 is de H. Catharina patrones van de kerk te Hengstdijk, waar zij wordt aangeroepen ter genezing van diverse kwalen. Wanneer de verering is begonnen en in vroeger eeuwen meer dan een lokale aangelegenheid is geweest, is niet met zekerheid vast te stellen. Zeker is wel dat men na de Tweede Wereldoorlog vanuit de streek voor de H. Catharina naar Hengstdijk kwam.

Regio
Hengstdijk is een dorpje van bescheiden omvang. Het ligt in oostelijk Zeeuws-Vlaanderen, ten noordwesten van Hulst aan de Vogel, tegenwoordig een recreatief binnenwatertje, maar vroeger een kreek die het dorp 's winters van de buitenwereld afsloot. Langs de Hengstdijkse kerkstraat ligt de 19e-eeuwse parochiekerk. - In de middeleeuwen stond hier al een kerkje, dat in 1509 na een van de talloze overstromingen herbouwd werd volgens het oude ontwerp. Het bevatte een 'St. Catelijne Capelle'. Na de val van Hulst in 1645 kwam de kerk in protestantse handen. Sindsdien bedienden de minderbroeders-recollecten vanuit De Klinge (B) de streek. De parochiekerk te Hengstdijk stond leeg bij gebrek aan protestanten. Op 1 maart 1791 konden katholieken er voor het eerst weer een openbare godsdienstoefening in houden. Vanaf 1797 was Hengstdijk weer een zelfstandige parochie met een eigen pastoor. Vanaf het midden van de 19e eeuw viel de streek onder het bisdom Breda.
- Op de plaats van dit kerkje bouwde men in 1892 de huidige, neogotische kruiskerk, waarvan pastoor Antonius van Genk de eerste steen legde. In de rechterkruisbeuk, waar zich nu de doopvont bevindt, stond het Catharina-altaar. Twee glas-in-loodramen boven deze plek herinneren aan de vroegere bestemming. Het linkerraam stelt de heilige voor die zich onderhoudt met geleerden; het rechterglas toont Catharina met gebroken wiel en palmtak. Deze ramen zijn, naast een groot aantal andere in de kerk, geschonken door parochianen bij het zilveren jubileum van pastoor Emerie Eugène de Kerf, begin twintiger jaren. Achterin de kerk, links van de hoofdingang, bevindt zich de vroegere doopkapel, die sinds 1977 is ingericht als devotiekapel voor de H. Catharina. De ramen in deze devotiekapel zijn afkomstig uit het oude kerkje.

Catharina
- Catharina zou een geleerde jonkvrouw zijn geweest uit Alexandrië in de vierde eeuw, die het christelijk geloof zo overtuigend verdedigde tegen vijftig heidense wijsgeren, dat deze zich bekeerden en de marteldood stierven, nog voordat Catharina zelf dit lot onderging. Catharina zou sterven op een rad met scherpe punten, ware het niet dat dit op haar gebed brak, waarna zij onthoofd werd. Rond het jaar 800 begon haar verering zich te verbreiden.
- Het Catharinabeeld uit het middeleeuwse kerkje is verdwenen. Na de val van Hulst in 1645 moest de kerk, zoals gezegd, aan de protestanten worden overgedragen. Het beeld van de H. Catharina, dat overigens niet op de inventarislijst stond, werd gekocht door Emiel Bogaert. Waar het daarna gebleven is, vermeldt de historie niet. Het huidige beeld van de patrones, dat nu in de devotiekapel staat, dateert uit 1897. Het stelt de heilige voor, staande en gekroond, met haar rechterhand op het gebroken wiel en in haar linkerhand een palmtak. Het is 1,16 m hoog, en werd gemaakt door J. van Genk-Seelen uit Antwerpen, evenals de beelden van Maria (1897) en van de H. Antonius van Padua (1890) in de kerk. Alledrie zijn uit hout gesneden en gepolychromeerd. De beide eerstgenoemde beelden zijn geschonken door Cato Sistermans-Smulders. Welk Catharinabeeld van eind 18e tot eind 19e eeuw gebruikt werd is niet bekend.
- De kerk bezit een relikwie van de patrones, gevat in een 19e-eeuwse ovale zilveren houder met een rand van acanthusbladeren (5 x 6,6 cm).

Verering
De parochie Hengstdijk, gelegen in het Hulsterambacht, dateert uit de 12e eeuw. Zij is ontstaan als een hofstede van de norbertijnerabdij van Drongen (B), die zich in de streek bezighield met het ontginnen en bedijken van landbouwgronden. In 1161 gaf bisschop Godfried van Utrecht deze abdij toestemming voor de stichting van een parochie te Hengstdijk. Hetzelfde jaar kwam de kerk gereed. Vanaf die tijd wordt de H. Catharina als patrones vereerd en - naar men zegt - aangeroepen ter genezing van eczeem, reuma, spruw, kwaadaardige gezwellen en 'katelijnewielen' (een ringvormige huidaandoening, die geassocieerd werd met het rad waarop de heilige volgens de legende gemarteld is). Overigens is uit de vroegste eeuwen van het parochiebestaan verder weinig over deze verering bekend. De geschiedschrijving vermeldt voornamelijk de gebruikelijke rampen: oorlog, plundering, besmettelijke ziekten en vooral overstromingen. In 1560 werd Hengstdijk in het kader van de kerkelijke herindeling ondergebracht bij de parochie Hulst en het nieuw opgerichte bisdom Gent. In 1566 moest een nieuwe sacrista (priesterkoster) worden aangesteld, nadat diens voorganger de beelden in de kerk gebroken had. In 1579 nam een predikant bezit van de kerk. Tot 1596 losten pastoor en predikant elkaar af, afhankelijk van de politieke gesteldheid. Van 1596 tot 1645 was de streek onafgebroken katholiek.
- De feestdag van de H. Catharina, 25 november, werd voor zover bekend luisterrijk gevierd. Uit bewaard gebleven kasboeken van eind 19e eeuw valt op te maken dat het kerkbezoek vooral in november bijzonder hoog was. Concrete gegevens ontbreken verder tot 1946. In de toen volgende periode vierde men 'Katrienzondag' zeer uitgebreid: op 16 november begon men met een mis, een lied door de schoolkinderen gezongen en de relikwieverering.
Aansluitend opende de priester de noveen aan het Catharina-altaar. Op zondag onder de noveen, op de feestdag zelf en op de zondag daarop werd een lof gehouden aan hetzelfde altaar. Na elke mis en elk lof was er relikwieverering. Daarnaast was de H. Catharina nog opgenomen in een jaarrooster voor relikwieverering, waarin nog twaalf andere heiligen rouleerden. Zij kwam aan de beurt op alle derde zondagen en vrijdagen van de maand (uitgezonderd de vastentijd). Op jaarbasis bracht haar verering minstens tien keer zoveel op als elk van de andere vereringen. Pastoor Bongenaar schreef onder andere in 1954 in het liber memorialis dat men gedurende het hele jaar uit de omliggende plaatsen, van de Zeeuwse eilanden en uit België kwam om St. Catharina te vereren.
Eind jaren zestig offerde men voor de patrones nog steeds beduidend meer dan voor andere heiligen, maar de relikwieverering bracht toen in het algemeen naar verhouding veel minder op dan voorheen.
- Anno 1996 viert men het patroonsfeest niet meer zo uitbundig. Op de zondag voor of na de feestdag is er na de mis gelegenheid tot relikwieverering; een enkeling steekt nog een kaars op in de kapel. Tijdens de mis wordt het Catharinalied gezongen. Meestal komen er nog enkele bezoekers uit Kloosterzande, Lamswaarde en Vogelwaarde. In 1996 waren er circa 50 kerkgangers.

Extra
-1 Ter gelegenheid van het 100-jarig bestaan van de parochiekerk zijn gipsen beeldjes van de heilige gemaakt, aanvankelijk als een project voor de schoolkinderen. Er was zoveel vraag naar dat er nadien nog een aantal gemaakt is;
-2 er bestaat een parochiestempel van onbekende ouderdom, waarop de heilige staat afgebeeld met palmtak en wiel; in de rand staat de tekst 'Sigillum ecclesiae Sae Catharinae Hengstdijk'. Het stempel wordt afgedrukt op bijzondere brieven en kaarten.

Bronnen
A Hengstdijk, parochiearchief: kasboeken 1883 e.v., een soort draaiboek voor het kerkelijk jaar, gebruikt in de sacristie, ca. 1946; liber memorialis vanaf 1946; kasboek 1946 e.v.; grootboek 1968 en 1969; Parochienieuws (1977) nr. 2; het oude parochiememoriaal, waaruit Bongenaar (1956) citeert op p. 20, is verdwenen. Het is niet duidelijk waar hij het heeft ingezien. Mogelijk citeerde hij uit de tweede hand, want hij vermeldt het boek niet bij zijn bronnen. B A.J. Fruytier, 'De norbertijnen of premonstratensers te Hengstdijk, Pauluspolder en Hulsterloo', in: Sancta Maria 3 (1926) p. 218-219, 228-229, 237; G. Bongenaar, Beknopte geschiedenis van de parochie van de H. Catharina te Hengstdijk (z.p. 1948; herdr. ca. 1992 t.g.v het 100-jarig bestaan van de parochiekerk; 8 p.); G.J.G. Bongenaar, Geschiedenis van Hengstdijk (z.p. 1956) p. 13, een foto van de kerk uit 1892 op p. 22; Em. Schelfhout, Kerk van de H. Catharina van Alexandrië Hengstdijk ([Hengstdijk]: [parochie H. Catharina], [na 1977]). C PJMI-BiN-dossier Hengstdijk; PJMI-VKVL 23 (1959), databank Meersten.knaw.nl